Musika klasikoan hasiberrientzako iradokizunak
Josquin des Prés (1450-1521) edo Josquin Després, Errenazimenduko konpositore franko-flamenko bat izan zen, Guillaume Dufay, Tomás Luis de Victoria eta Giovanni Pierluigi da Palestrinarekin batera Europako konpositore errenazentistarik ospetsuena. Franko-flamenkar eskolaren irudi nagusitzat hartzen da eta Errenazimentu Garaiko ahots musika polifonikoaren estiloaren lehen maisutzat jotzen da. XVI. mendean, garaiko konpositorerik handiena izan zen, eta haren teknika eta adierazpen magistralak mundu osoan imitatu eta miretsi ziren. Gutxienez 374 obra egozten zaizkio, hala musika sakratu nola laikoarenak, eta baita garaiko ahots-forma esanguratsu guztietan ere, mezak, moteteak, chansonak eta frottolea barne.
Madrigala testu profano bati buruzko hiru-sei ahotseko konposizioa da, askotan italieraz. Bere goraldirik handiena Errenazimentuan eta lehen Barrokoan izan zuen. Musikalki, frottolan oinarria dauka, gai profanoko italierazko letra bat du, harmonia kontrapuntistikoa eta izaera herrikoia; gehienbat a capella ahotsetarako konposatuak, eta, kasu batzuetan, ahots-zatiak bikoizten dituzten instrumentuekin. Madrigala bere garaiko musika-forma profanorik garrantzitsuena izan zen. Bereziki XVI. mendearen bigarren erdian loratu zen, bere garrantzia XVII. mendeko hirugarren hamarkada inguruan galduz, opera bezalako forma profano berrien hazkundearen bidez desagertu zelarik, kantatarekin eta elkarrizketarekin nahasten denean.
Edward Elgar (1857- 1934) konpositore ingelesa Worcesterretik gertu jaio zen. Zortzi urterekin, biolin eta piano ikasketak hasi zituen. 22 urte zituela, Powickeko Asilo psikiatrikoko bandako zuzendari izendatu zuten; Worcester eta Birminghameko Jaialdietako orkestrako kide izan zen, eta konpositore berak zuzendutako Dvoraken 6. sinfonia eta Stabat Mater interpretatu zituen. Londresen ezagutzera emateko zailtasunaren aurrean, Worcesterrera itzuli zen bertako bandak zuzendu eta musika eskolak emateko. 42 urterekin Enigma Bariazioak idatzi zituen, bere garaiko britainiar konpositorerik garrantzitsuena bezala katapultatu zutenak. 1904an Buckingham Jauregian zaldun izendatu zuten, eta ordutik aurrera errekonozimendu eta sari garrantzitsuak jaso zituen.
Salut d 'Amour, Op. 12, Edward Elgarrek 1888an konposatutako obra musikala da, jatorriz biolin eta pianorako. Elgarrek 1888an amaitu zuen pieza, konpromisozko opari gisa, Caroline Alice Robertsekin ezkontzeko konpromisoa hartua zuenean, eta «Liebesgruss» («Amodiozko agurra») bezala izendatu zuen, Alicek alemanarekin zuen erraztasuna zela eta. Schott & Co.-ek argitaratu zuen urtebete geroago, eta kopia gutxi saldu ziren argitaletxeak izenburua Salut d 'Amour-era aldatu zuen arte, «Liebesgruss» azpititulu gisa utziz. Obraren lehen emanaldi publikoa orkestra-bertsioan izan zen, eta 1889ko azaroaren 11n The Crystal Palacen emandako kontzertu batean izan zen, August Manns-en zuzendaritzapean.
Gaur biolin eta piano bertsio originalean Sarah Chang biolin jotzaile estatubatuarrak eskainiko digu, Andrew von Oeyen piano-jotzaileak lagunduta.
Edvard Grieg (1843-1907) musikagile eta pianista norvegiarra izan zen, erromantizismoko ordezkari nagusietako bat. Bere ama, Gesine, bere lehen piano irakaslea izan zen; geroago, 1858ko uda borealean, Griegek, Ole Bull biolin jotzaile norvegiar ospetsua ezagutu zuen, familiaren laguna eta amaren koinatua. Griegek bere herrialdeko folkloreko kantu eta abesti asko moldatu zituen, eta, horrela, norvegiar nortasun nazional bat sortzen lagundu zuen, Jean Sibeliusek Finlandian edo Antonín Dvořákek Bohemian egin zuten bezala. Bere lanik garrantzitsuenak honako hauek dira: Pianorako Kontzertua la minorrean, Pieza lirikoak diren lan intimistak (Pianorako), Suite Holberg (gaur eskaintzen duguna) eta bereziki, Peer Gynt, Henrik Ibsen idazleak izen bereko dramarako eskatuta idatzi zuen musika intzidentala.
Peer Gynt, op 23, antzezteko edo musika intzidentalerako musika-konposizio bat da, Griegen errezitatzaileentzat, ahots-bakarlarientzat, abesbatzentzat eta orkestrarentzat; hala ere, publiko zabalaren artean ezagunagoak egin dira egileak berak idatzi zituen bi suiteak, Henrik Ibsen dramaturgo norvegiarraren Peer Gynt antzezlanerako Suite 1 Op. 46 eta Suite 2 Op. 55.
Obra intzidental horretatik, gaur, Marita Solberg (1976) soprano norvegiarrak interpretatzen duen Solveig-en Abesti ospetsua entzungo dugu, Marc Minkowski, Zubin Mehta, Michel Plasson eta beste orkestra zuzendari handi batzuekin lan egin duen abeslaria. 2006tik 2008ra Staatsoper Stuttgart (Stuttgart Opera)-eko abeslari nagusia izan zen. Bartzelonako Gran Teatre del Liceu, Madrilgo Teatro Real, Berlingo Komische Oper eta Norwegian National Operan ere aritu zen.
Joseph Raymond Conniff (1916-2002), Ray Conniff bezala ezagunagoa, musikari, orkestra zuzendari, ahots eta instrumentu moldatzaile eta tronboi jotzaile estatubatuarra izan zen. Bere ezaugarri nagusiena, orkestrari laguntzen zion berak sorturiko abesbatza gehitzean datza. Latinoamerikako musikarekiko zaletasunak "Bésame mucho", "La Bamba", "El día que me quieras", "Frenesí", "Aquellos ojos verdes", "Perfidia", "Brasil", "La Múcura", "Tico Tico", "El condor pasa" eta "Caballo viejo" bezalako ikonotzat hartzen diren klasiko handiak bere errepertorioan sartzera eraman zuen, besteak beste. Era berean, Conniff oso ezaguna egin zen Latinoamerikako herrialdeetan, Viña del Mar-eko Nazioarteko Kantu Jaialdian etengabe parte hartu zuelako. Camilo Sesto kantautore ospetsuaren hainbat arrakasta ere grabatu zituen 1980ko hamarkadan.
Musika klasikoari buruzko iradokizunak
Georg Friedrich Händel (1685-1759) Hallen jaio zen, Alemanian; nazionalitate ingelesekoa, Musikaren Historiako barrokoko figura nagusienetariko bat da. Bere musika ekoizpen oparotik, El Mesias Oratorioa nabarmendu behar dugu, nahiz eta hainbat opera, cantata eta beste hainbat oratorio ere idatzi zituen arren. 18 urte zituela, Hanburgora joan zen bizitzera, bertako Operako orkestrako partaide bihurtuz. Hiru urteren buruan Florentziara joan zen eta gero Erromara. 1710ean Alemaniara itzuli zen, eta handik Londresera. Arrakasta handia izan zuen han, eta hainbat mezenasen babespean, bertan finkatzera bultzatu zuen. Bere bizitza pribatuaz beti jeloskor egon zen arren, bere joera homosexuala pentsarazten diguten zantzu ugari daude. Londresen nazionalitate britainiarra jaso eta Opera Antzokiko kudeatzaile izendatu zuten, 1759an hil arte.
Oratorioa musika genero dramatikoa da, opera ez bezala, eszenaratzerik, jantzirik, ezta dekoraturik gabe. Normalean ahots bakarlarientzat, koruarentzat eta orkestra sinfonikoarentzat konposatua, batzuetan narratzaile batekin, bere gaia erlijiosoa izaten da gehienetan (Biblia edo Ebanjelioko istorioak, Jesusen edo santuen bizitzak, etab.), baina profanoa ere izan daiteke (heroi mitologikoak, gai historikoak, naturaren ereserkia, etab.). Bere ezaugarri nagusiak, oro har, A) Egitura orokor bat hainbat zatitan, askotan hiru, (batzuetan preludio instrumental bat aurretik duelarik). B) Narratzaile baten presentzia (ekintzatik kanpokoa edo pertsonaia batekin identifikatua). C) Aria- eta errezitatibo-zati kantatuen arteko txandakatzea.
Judas Macabeo (HWV 63), Thomas Morellek idatzitako libreto batean oinarritutako Händelek 1746an konposatutako hiru ekitaldiko oratorioa da. Oratorioa konplimendu bezala aurreikusi zitzaion Cumberlandeko dukea zen Gilen Augusto printze garaileari, Cullodengo batailatik itzuli zenean (1746ko apirilak 16). 1747ko apirilaren 1ean estreinatu zen Covent Gardenen, eta Händelen oratorio ezagunenetakoa bihurtu zen. Gaur Gene Stenger tenorrak eskainiko digu Judas Macabeoren paperean, Harvard University Choir eta Harvard Baroque Chamber Orchestrarekin batera, Edward Elwyn Jones maisuaren gidaritzapean.
Johannes Brahms (1833-1897) Vienan jaio zen, eta bertan eman zuen bere bizitzaren zatirik handiena. Erromantizismorik kontserbadoreenaren konpositorea izan zen, Liszt eta Wagner buru zituen korronte aurrerakoiaren aurrean. Bere musika oso errotuta dago maisu klasikoen konposizio-egitura eta -tekniketan, eta bere egitura formalek klasizismoaren ereduei jarraitzen diete, nahiz eta erromantizismoaren eta herri-musikaren koloreen zati bat erabiltzen duen. Izaera perfekzionista zuen, eta pianorako, ganbera-taldeetarako, orkestra sinfonikorako, ahots bakarlarietarako eta korurako idatzi zuen. Hans von Bulow izan zen “hiru B-ak” proposatu zuena, Bach, Beethoven eta Brahms, Musikaren Historiaren hiru zutabe nagusitzat hartuz.
Piano eta orkestrarako 1go kontzertua, Brahmsek 1858an konposatu zuen eta 1859ko urtarrilaren 22an estreinatu zen, Hanoverreko Errege Antzokian, konpositorea bera bakarlari zela eta Joseph Joachim batutan zuelarik. Obra honek Brahmsek piano-efektuak orkestrarekin konbinatzeko egindako ahalegina erakusten du, bere aurrekoek ez bezala, bakarlariaren papera laguntza hutsera mugatzen baitzuten. Kontzertu honetan, Brahmsek tronpa eta tinbalentzat bereziki interesgarria den musika idazteko duen interesa ere erakusten da, kontuan edukita atal hauek daukaten zailtasuna.
Kontzertua hiru mugimendutan egituratuta dago: I (1`27´´) MAESTOSO. II (24´00´´) ADAGIO .- III (36´37´´) RONDÓ: ALLEGRO NON TROPPO. Gaur, Paavali Jumppanen pianista finlandiarrak interpretatzen du, Susanna Mälkki finlandiarrak gidatutako Helsinkiko filarmonikoarekin batera.
George Enescu (1881-1955) konpositore, biolinista, pedagogo, pianista eta orkestra-zuzendari errumaniarra izan zen, bere herrialdeko musikaririk garrantzitsuenetakotzat jotzen dena eta Frantziarekin lotura estua izan zuena. 1888-1894 urteen artean Vienako Kontserbatorioan ikasi zuen, hiriko musika bizitzara oso azkar egokituz, non bertako kontzertuek, Brahms, Sarasate, Vieuxtemps eta Mendelssohnen obrak interpretatzen zituztelarik, prentsa eta publikoa berotuz. 12 urte besterik ez zituen orduan. Vienako Kontserbatorioko graduazioaren ondoren, Parisko Kontserbatorioan jarraitu zituen ikasketak. 1898an, konpositore gisa debuta egin zuen Parisen. Urte berean Bukaresten kontzertuak zuzentzen eta biolin kontzertuak ematen hasi zen.
Errumaniako bi rapsodiak, Op. 11, orkestrarako idatziak, George Enescuk 1901ean idatzi zituen, eta 1903an interpretatu ziren lehen aldiz elkarrekin; biek erabiltzen dituzte musika lăutărească (ijito errumaniarra), Errumaniako erritmo biziak, kolore modal exotikoak, hirudun, seidun edo zazpidun "mugikorrak" dituzten eskala batzuekin, giro aldakor handiagoa/txikiagoa sortuz, Errumaniako musikaren ezaugarrietako bat dena. 1go Rapsodiaren funtsa, dantza da. Enescuk esan zuen "horretan pentsatu gabeko, elkarrekin dauden melodia gutxi batzuk baino ez dira"; baina zirriborroek argi erakusten dute, kontu handiz landu zituela melodiak, eta baita haien konfigurazio instrumentala zein ordenatan agertu beharko liratekeen ere. 1901eko abuztuaren 14an osatu zen, Enescuk 19 urte besterik ez zituenean.
Gaur Moldaviako Filarmonika Nazionalak eskainiko digu musika-lan hau, Silvia Tabor irakasle kanadarraren gidaritzapean.
Silvestre Revueltas Sánchez (1899-1940) XX. mendeko musikagile modernista, biolinista eta orkestra-zuzendaria izan zen. Carlos Chavezek Mexikoko Orkestra Sinfonikoko zuzendari laguntzaile izendatu zuen, eta kosta egin zitzaion konposizioan aritzea, bere autoestimu ezagatik eta bere ideia ezkertiarrengatik Mexikoko gizarteak luzaroan zokoratu zuelako. Gerra Zibilean Espainiara bidaiatu zuen errepublikazaletasunari laguntza pertsonala emateko, eta itzuli zenean Sensemayá idatzi zuen. Gaur egun, Mexikoko konpositore garrantzitsuenetakotzat jotzen da, ganbera-musikaren eta orkestra-errepertorioaren zati garrantzitsu bihurtu diren zenbait obraren irismen eta originaltasunagatik.
Sensemayá (suge bat hiltzeko kantua) poema sinfonikoa da, Nicolás Guillén poeta kubatarraren izen bereko olerkian oinarritua (11-10-21). Sensemayárekin, Revueltas-ek bere musika produkzioan punturik altuenetako bat lortu zuen, erritmikoki konplexua zen eta testura latz eta zuzenez betetako partitura batean. Dena giro uhintsu, misteriotsu batekin hasten da, sugeari heriotza emateko erritu berera sartuz bezala. Tuba indartsu altxatzen da erdiko melodiarekin 7/8 erritmikoan. Aurrerago, sordinadun tronpetek eta egurrezko haize batzuek tubaren diskurtsoari heltzen diote eta adierazpen dinamiko eta erritmikoko maila desberdinetara garraiatzen dute.
Gaur Venezuelako orkestrako zuzendari den Gustavo Dudamelen (1981) bertsioan ikus dezakegu. Venezuelako Gazte eta Haur Orkestren Sistematik sortu zen maisu gazte hau, eta lau urte zituela biolin, konposizio eta orkestra-zuzendaritza ikasketak egiten hasi zen. Gaur egun, Los Angelesko Orkestra Filarmonikoaren eta Simon Bolivar Orkestra Sinfonikoaren titularra da, eta, gaztea izan arren, munduko zuzendari onenetakotzat jotzen da.
Denontzako musikari buruzko iradokizunak
Esbjörn Svensson Trio (E.S.T. bezala ere ezaguna) suediar musika talde bat izan zen, bere estilo nagusia jazza izan zelarik. 1993an sortu zen eta Esbjörn Svensson liderrak (pianoa), Dan Berglundek (baxua) eta Magnus Öströmek (bateria) osatu zuten. E.S.T. bere estilo berritzaileagatik ezagunak ziren eta mundu mailan ospe handia izan zuten, bai kritikaren eta adituen artean, baita salmentetan ere. Bere izenak, pianistaren eta sortzailearen izenari erreferentzia egiten dion arren, taldeak "jazza jotzen duen pop banda" bezala definitu zuen bere burua. Gainera, bere kideen artean, berdintasunaren aldeko bandako lider bat izatearen tradizioarekin hautsi zuen. Jazz aretoetan aritzen ziren, baita rock taldeen eszenatoki tipikoetan ere, ke eta argiztapen efektuak erabiliz.
Rosario Flores (1963) ijito jatorriko espainiar abeslari, konpositore eta aktorea da. Antonio Gonzalez, "El Pescaílla", eta Lola Flores, "La Faraona", artista mitikoaren alaba gazteena da; Lolita Flores aktore eta abeslariaren eta Antonio Flores kantariaren arreba; Carmen Flores abeslariaren iloba ere bada, baita Elena Furiase eta Alba Flores aktoreen izeba ere. 2002ko eta 2004ko edizioetan emakumezko pop disko onenaren Grammy Latinoa irabazi zuen, Muchas flores eta De mil colores lanengatik, hurrenez hurren. Espainiako Musika Ekoizleek egiaztatu dutenez, platinozko hamabi disko eta urrezko hiru disko ditu. Bere ibilbidean zehar 2 milioi disko baino gehiago saldu ditu. 2020an, Merezimenduaren Urrezko Domina jaso zuen Arte Ederretan.
Yuri (1964) mexikar abeslari, aktore eta telebista aurkezlea da. Bere ahots kalitateak eta aldakortasunak hainbat musika genero interpretatzea ahalbidetzen diote, pop, balada, dance, ranchera, cumbia eta erregional mexikarra, besteak beste. 1980an lortu zuen aintzatespena, Kantuaren OTI Jaialdian parte hartu zuenean. 1981ean, Llena de dulzura albumarekin eta Maldita primavera singlearekin, nazioarteko arrakasta lortu zuen Latinoamerikan eta Espainian, eta Europan urrezko diskoak irabazi zituen lehen abeslari latinoamerikarra izan zen. 30 disko baino gehiago kaleratu ditu, eta 30 milioi kopia baino gehiago saldu ditu mundu osoan. 2018an, Grabazioaren Arte eta Zientzien Akademia Latinoak, Grammy Saria eman zion Yuriri, musika-bikaintasunari.
Seeed (1998) Reggae talde alemaniarra da, hiru abeslariz, zortzi instrumentistaz eta DJ batez osatua. Bere eraginak, reggaetik rap eta hip hopera pasatzen dira, estilo ezberdinak hartuz. 2001ean argitaratu zuten lehen albuma, Alemaniako hedabideetan ezagun egiteko balio diena. 2003an bigarren albuma kaleratu zuten, alemaniarrentzako bertsio batekin eta atzerriko kontsumorako bigarren bertsio batekin. Harrezkero, urrezko 5 disko eskuratu ditu, sari garrantzitsuak jaso ditu eta Estatuko eta nazioarteko jaialdi ospetsuetan parte hartu du.
Bideo bereziei buruzko iradokizunak
Igor Printzea (Князь Игорь / Knyaz' Igor'), Alexander Borodinen opera da. XII. mendeko poema epiko baten arabera, "Igorren kanpainako ipuina", Khan Kontckak-en polovtsy edo kumanoen aurkako Igor Kyiveko printzearen kanpainan oinarritua. Amaitu gabeko opera, Borodin 1887an hil zenean, Nikolai Rimsky-Korsakovek eta Alexander Glazunovek osatu zuten, eta 1890eko azaroaren 4an estreinatu zen San Petersburgoko Mariinsky Antzokian. Gaur eskainiko ditugun dantza polovtsianar ospetsuak 2. ekitaldiaren amaieran kokatzen ditugu, Igor preso dagoen Kontchak zelaian.
Don Quijote balletak, Ludwig Minkusen prologoa, lau ekitaldi eta Marius Petiparen koreografia eta libretoa ditu, 1869an Bolshói Antzokian estreinatu zena, arrakasta handiarekin bai kritikaren aldetik, baita publikoaren aldetik ere. Balletaren argumentua Miguel de Cervantesen eleberrian oinarritzen da, bereziki «Camachoren ezteietan» (Gamache balletean), bigarren zatiko XIX. kapituluan kontatutako pasartean, non Basilio bizarginaren eta Quiteria gaztearen (Kitri balletean) arteko erromantzea kontatzen den.
Gaur, Maya Plisetskaya (1925-2015) dantzari errusiarraren interpretazioko zati batzuk eskaintzen ditugu, Bolshói Antzokiko balleteko dantzari handienetako bat eta dantza klasikoaren sinbolo eztabaidaezinetako bat, zeinari prima ballerina assoluta titulua eman zitzaion.
Euskal Dantzak deiturikoetan, erritmo hirutarreko Fandangoa eta erritmo bitarreko Arin-Arina dira Euskal Herriko jaietan ohikoenak diren dantzak. Bikote mistoek dantzatutako bi dantza hauek, estatuko antzeko beste dantza batzuekin eta Errenazimenduan jada dantzatzen ziren pavana bitar eta gallarda hirutarrarekin nolabaiteko antzekotasuna dute.
Euskal fandangoak erritmo hirutarra du, 3/8 konpasean idatzia, eta esaldi karratuak ditu, zortzi konpaseko moduluetan antolatuak. Urrats bakoitza hamasei konpasetan zehar luzatzen da, eta musika-esaldiak horien arabera antolatzen dira, batzuetan hamasei konpasekoak izanik, asko zortzi konpasekoak errepikatuak, eta ia beti aurrekari eta kontsekuente moduan antolatuak. Normalean hiru urrats ezberdin dantzatzen dira, baina Nafarroan oso ohikoa da laugarren urrats bat ere egitea.
Pisada do Sertão 2004an jaio zen, Brasilgo Poço de José de Moura hiri txikian, Paraíba barnealdean, lurralde hauskor, desakreditatu eta oso ahulean, non pertsonak pobreziak, bazterkeriak, baliabide eta aukera eskasiak markatutako bizi-ziklo batean bizitzera mugatzen ziren. Taldeko antolatzaileek, eskualdeko dantza-talde bat sortu zuten, nerabeek eta gazteek osatua. Talde horren helburua, nerabe eta gazte horiek, dantzan aukera bat aurkitzea zen, alferkeria eta ahultasun soziala alde batera uzteko. Pisada do Sertãok kultura, gizarteratzeko eta gizarte-garapenerako tresnatzat hartu du, eta, gaur egun, agertoki sertanejo osoan eta ipar-ekialdean nabarmentzen da, jarduten duen lurralderako duen garrantziagatik. (Bideoaren oinetik ateratako testua).
Umeentzako musikari buruzko iradokizunak
Testu hauek egiteko Wikipediako hainbat artikulu erabili dira.
Videomusicalis-eko testuak, euskaraz, gaztelaniaz eta ingelesez eginda daude.