Uztailaren 14a, Frantziako Nazio Eguna
Musika klasikoan hasiberrientzako iradokizunak
Marseillaise, Frantziako ereserki nazionala da ofizialki, 1795eko uztailaren 14tik. Hasiera batean Chant de guerre pour l 'armée du Rhin ("Rhineko armadarentzako gerra-kantua") izena zuen ereserkia Claude Joseph Rouget de Lisle, Estrasburgoko goarnizioko ingeniarien kapitainak idatzi zuen 1792an, Frantzia iraultzailearen kantu patriotiko gisa Austriaren aurkako gerran. Paristarrek gogo biziz hartu zuten eta La Marsellesa izena jarri zioten. Inperio eta Errestaurazio garaian debekatua izan zen, eta III. Errepublikan berriz ofizializatu zen. 1940-1945 bitartean berriro debekatu zuten, eta bere kantua alemanen okupazioaren eta Vichyko erregimen kolaborazionistaren aurkako erresistentziaren ikurtzat hartu zen.
Ereserkia sortu zenetik, tiraniaren aurkako borrokari lotuta agertzen da. Gaur, Roberto Alagna tenore frantses bikainak interpretatutako Hector Berliozen orkestrazio batean ikusiko dugu.
Frédéric Chopin (1810-1849) poloniar pianista eta konpositore birtuoso bat izan zen; pianista bezala, historiako garrantzitsuenetakotzat jotzen da eta konpositore bezala, Erromantizismoaren erreferenteetako bat. Bokazioz musikala zen familia batean jaio zen; amak pianoa jotzen zuen, eta aitak, biolina eta txirula; bere lehen irakaslea ahizpa bat izan zen, berarekin lau eskutarako piezak jotzea gustuko zuena. Zortzi urterekin eman zuen lehen kontzertu publikoa Varsoviako Radziwill familiaren jauregian. Chopinen lanak pianoa baino ez du ardatz, bakarrik edo modu kontzertantean, zeinarekin hobekuntza teknikoko, distira espresiboko eta rubatoan sakontzeko bakarkako karrera bati ekin zion, instrumentu horren erreferente musikal izatera iritsi arte.
Anastasia Huppmann (1988) piano-jotzaile errusiarra da, Tverren jaioa. Bost urte zituela hasi zituen piano-ikasketak; sei urte zituela, superdotatu gisa tratatu zuten, teoria musikaleko, pianoko eta konposizioko ikasketetan murgilduz; zazpi urterekin, telebistan agertu zen bere konposizioak jotzen, eta zortzi urterekin, bere lehen piano-lehiaketa irabazi zuen. Bere ibilbidean zehar, lehiaketa horri beste hainbatek jarraitu zien, eta horri esker, Europako eta Asiako areto garrantzitsuenetan aritu da. Gaur, Chopinen Fantasia-Impromptu, op 66, do sostenitu minorrean eskainiko digu.
Txistua “hiru zuloko txirula” izeneko europar familiakoa da. Esku bakarrarekin jotzen da (normalean ezkerrarekin), bestea libre gera dadin txistua jotzeko besotik zintzilik dagoen danbolina jotzeko (gaur egun Fan afinatua dago). Familia berekoak dira silbotea edo txistu haundia, soinu grabeagodun instrumentua, Sib-en afinatua; eta xirula, soinu agudoagoa instrumentua, normalean ttun-ttunak laguntzen duena (soka-danborra). Txistua erromerietan, kalejiretan, omenaldietan, ekitaldi instituzionaletan eta hainbat kontzertu motatan erabiltzen da, bai bakarlari gisa, orkestra batek lagunduta, bai txistu-banda batean parte hartuta. Talde horrek hiru ahotsetan idatzitako obrak interpretatzen ditu (1. txistua, 2. txistua eta silbotea), danbolinaren eta kaxa argi edo zabaltzailearen laguntzarekin.
Donostiako hiru damatxo egile ezezaguneko euskal abesti herrikoia da eta hainbat musikagilek moldatu dute kolore ezberdinetako taldeentzat. Gaur txistu bakarlariarentzat eskaintzen dugun bertsioa Jose Ignacio Ansorenak egin du, Donostiako Goi Mailako Kontserbatorioko txistu irakasleak, eta Alfonso Iturria du protagonista, txistulari bakarlari gisa, gitarra batek, txistu orkestra batek eta ahots mistoen koru batek lagunduta, moldaketa musikalaren egileak berak gidatuta.
Johann Nepomuk Hummel (1778-1837), Austria-Hungariako pianista, konpositore, irakasle eta zuzendari birtuosoa izan zen, bere garaiko konpositore eta piano-jotzaile onenetakoa. 1786an, zortzi urte zituela, familia Vienara joan zen bizitzera, eta Mozarten ikasle bihurtu zen. 1819an Kapellmeister plaza onartu zuen Weimarren, eta 1837an hil zen arte mantendu zuen. Konpositore bezala, Hummel klasizismoaren eta erromantizismoaren mugan dago eta bere lanak mende aldaketaren genero guztiak hartu zituen: operak, singspielak, meza sinfonikoak, musika sakratuko lanak, ganbera-musika, kontzertuak, abestiak eta piano bakarlarirako musika.
Tronpeta, haize metalaren familiako musika-tresna bat da. Soinua interpretearen ezpainen bibrazioari esker sortzen da ahokoa izeneko zatian, exekutatzailearen aire-zutabetik (airearen fluxua) abiatuta. Tronpetak hiru pistoi ditu, soinua instrumentua osatzen duen hodiaren hainbat zatitatik bideratzen dutenak, eta, horrela, soinuaren ibilbidea luzatzen edo laburtzen du. Gainera, tronpeta-joleak harmoniko sorta baten exekuzioa aukera dezake, ahoaren gainean egindako ezpainaren irekiera eta tentsioa aldatuz. Tronpetaren oinarrizko tesiturak bi zortzidun eta erdiko luzapena du, nahiz eta gaur egun erregistroa hiru zortziduneraino handitzen den.
Alison Balsom (1978) tronpeta-jotzaile ingelesa da. 2009an bakarlari gisa aritu zen Londresko Promsen gauetan, eta 2013an Urteko artista izendatu zuen Gramophone Awardsek. Leicester Unibertsitateko eta Anglia Ruskin Unibertsitateko ohorezko doktoregoak jaso ditu, eta Guildhall School of Music and Dramako ohorezko kidea da. Gaur, Hummelen Tronpetarako Kontzertuaren hirugarren mugimendua eskainiko digu.
Musika klasikoari buruzko iradokizunak
Claude Debussy (1862-1918) Inpresionismoaren lehen konpositorea izan zen. 1884an, L'enfant prodigue kantatarekin Frantziako musika saririk ospetsuena irabazi zuen, Erromako Saria. Parisera itzuli zenean, Wagnerren Tristan e Isolda operak txundituta utzi zuen, “entzun dudan gauzarik onena”. Ondoren, javanesa musikaren egituren, Rimski-Korsakoven askatasun harmonikoaren eta Erik Satieren eragina izango zuen, bere planteamenduekin bat baitzetorren. 1894an estreinatu zuen Prélude à l'après-midi d'un faune (Preludioa fauno baten atsedenaldian); lau urte geroago lortu zuen nazioarteko ospea Pelléas et Mélisande opera amaitu bakarrarekin; 37 urte zituen orduan. Gaur egun, Debussy, XX. mendeko konpositore garrantzitsuenetakotzat jotzen da.
Jeux (Jokoak), Claude Debussyk idatzitako balleta da. "Poema dantzatu" bezala deskribatua, Diaghileven, Russen Balletarentzako idatzia izan zen. Jeux, 1913ko maiatzaren 15ean estreinatu zen Parisko Théâtre des Champs-Élysées-en, Pierre Monteux-en zuzendaritzapean. Obra ez zen ondo hartu, eta laster eklipsatu zuen Stravinskyren Udaberriaren sagaratzea lanak, bi aste geroago estreinatu zenak. Obran hirurogei tempo marka ezberdin inguru daude, nahikoak Émile Vuillermozek partitura deskribatzeko "bi konpaseko abiadura eta ñabardura" aldatuz bezala. Jeuxen motibo tematikoak ere oso laburrak dira, askotan bi konpas luze edo konpas bakarreko bi bloketan oinarrituta eraikiak.
Georg Friedrich Händel (1685-1759) Hallen jaio zen, Alemanian; nazionalitate ingelesekoa, Musikaren Historiako barrokoko figura nagusienetariko bat da. Bere musika ekoizpen oparotik, El Mesias Oratorioa nabarmendu behar dugu, nahiz eta hainbat opera, cantata eta beste hainbat oratorio ere idatzi zituen arren. 18 urte zituela, Hanburgora joan zen bizitzera, bertako Operako orkestrako partaide bihurtuz. Hiru urteren buruan Florentziara joan zen eta gero Erromara. 1710ean Alemaniara itzuli zen, eta handik Londresera. Arrakasta handia izan zuen han, eta hainbat mezenasen babespean, bertan finkatzera bultzatu zuen. Bere bizitza pribatuaz beti jeloskor egon zen arren, bere joera homosexuala pentsarazten diguten zantzu ugari daude. Londresen nazionalitate britainiarra jaso eta Opera Antzokiko kudeatzaile izendatu zuten, 1759an hil arte.
Handelen Harparako Kontzertua, organorako kontzertu gisa argitaratu zen Opus 4 zenbakiarekin 1738an, eta litekeena da jatorrian horrela konposatu izana. Izan ere, argitaratu zen bezala, Kontzertuak bi instrumentuetan funtzionatzen du. Handelen organorako kontzertuak interludio gisa idatzi ziren, bere otoitzaldietan jo zitzan, antzokian eskuragarri zuen organoan, teklatu bat zuen ganbera-organo batean, pedalerarik gabe, eta, beraz, ez dute hankekin jotzeko zatirik, eskuineko eta ezkerreko eskuez gain. (Los Angelesko Filarmonicaren, La Phil-en artikulutik jasoa).
Egitura. Hiru mugimendutan egituratuta dago: I (0´29´´)ANDANTE-ALLEGRO .-. II (5´02´´) LARGHETTO, CADENZArekin (8´50´´) 2. mugimenduaren amaieran (garai hartan arraroa zen gauza) eta III (12´26´´) ALLEGRO MODERATO; eta Morgan Mackenzie Short gaztetxoak interpretatzen du (17 urte zituen orduan).
Umberto Giordano (1867 - 1948) musikagile italiarra izan zen, batez ere operak sortzen lan egin zuena. Bere lanik ezagunena Andrea Chénier da, XIX. mendearen amaieran konposatutako estilo veristako opera erromantikoa. Foggian jaio zen, Italian, eta, aita aurka egon arren, Napoliko Kontserbatorioan matrikulatu zen 1882an. Paolo Serraoren ikaslea izan zen eta bere lehen opera, Marina, lehiaketa akademiko baterako idatzi zuen. Gero Mala Vita idatzi zuen. Geroago, hurbilketa erromantikoagoa egiten saiatu zen bere hurrengo operarekin, Regina Diaz (1894); baina hau porrota izan zen. Orduan, arrakasta bila jo zuen Milanera, berriro ere gai verista batekin, bere lanik ezagunenarekin, Andrea Chénier (1896), arrakasta izan zuena eta izaten jarraitzen duena. Bere ondorengo lana ez da hain ezaguna.
Verismoa, 1875 eta 1896 artean Italian benetako pertsonaia, egoera eta emozio mota bati erreferentzia egiteko sortu zen joera literario gisa agertzen da, bere trama lizunak bereiziz. Operaren munduan, verismoa Pietro Mascagni, Ruggero Leoncavallo, Umberto Giordano eta Giacomo Puccini konpositoreekin lotuta dago, eta naturalismoa operara ekartzea defendatzen zuten.
Andrea Chénier, giro historikoko opera verista da, Umberto Giordanoren musikarekin eta Luigi Illicaren italierazko libretoarekin, André Chénier (1762-1794) poeta frantsesaren bizitzan libreki oinarritua, Frantziako Iraultzaren garaian exekutatua izan zena. Milango La Scalan estreinatu zen 1896ko martxoaren 28an, eta gaur egun konpositorearen operarik ospetsuena da. XX. mendearen lehen erdian sarri samar ekoitzi zen eta opera-errepertorio estandarrean sartu zen. Bere ospean lagundu zuen arrazoietako bat tenore nagusiaren musika liriko-dramatiko bikaina izan zen, talentudun abeslari bati aukera asko ematen dizkiona eszenan erakusteko.
Paul Hindemith (1895-1963) biolinista eta musikagile alemaniar emankorra izan zen, genero musikal guztietarako idatzi zuena. Biolin, konposizio eta orkestra-zuzendaritza ikasketak Frankfurteko Kontserbatorioan egin zituen. 1915ean Frankfurteko Operako biolinista gisa onartua izan zen eta 1917an kontzertino izendatu zuten. Bien bitartean, Berlingo Goi Mailako Musika Eskolan konposizio irakasle izendatu zuten, hainbat obra estreinatu zituen bitartean. Estilo guztietako joera desberdinetatik igarotzen da bere musika estiloa; hala ere, azken urteetan dodekafonismoaren eta, batez ere, serialismo integralaren joera berrien guztiz aurka agertzen da. XX. mendearen lehen erdialdean eragin nabarmena izan zuen, nahiz eta bigarren mundu gerraren ondoren, Vienako Eskolak gainditu zuen.
Symphonic Metamorphosis of Themes by Carl Maria von Weber suitea, lau mugimendutan banatutako suite bat da, Léonide Massine dantzariaren aginduz konposatua, zeinak Weberren musika ballet baterako moldatzeko ideia iradoki zion.
Gaur, bere bigarren mugimendua ikusiko dugu, Venezuelako Gazte eta Haur Orkestren Sistema Nazionaletik sortutako Victoria Sánchez (1986) pianista eta orkestra zuzendari venezuelarraren zuzendaritzapean. Bertan bederatzi urte zituela sartu zen, Simon Bolivar Musika Kontserbatorioan ikasi ondoren. Batzuetan pianista gisa eta beste batzuetan zuzendari gisa, Venezuela, Mexiko, Alemania, Espainia, Holanda, Errusia, Txekiar Errepublika, Italia, Ingalaterra, Norvegia, Txina eta Hego Korean aritu da. Gaur egun, Venezuelako Orkestra Sistemako La Vega – Fundación Carlos Delfino Nukleoaren kudeaketa, musika zuzendaritza eta irakaskuntza uztartzen ditu.
Denontzako musikari buruzko iradokizunak
Édith Piaf (1915- 1963), Édith Giovanna Gassion-en izen artistikoa da. XX. mendeko frantziar abeslari ospetsuenetako bat da, eta errepertorio frankofonoko abesti ugari zor zaizkio, hala nola «La vie en rose», «Non, je ne regrette rien», «Hymne à l'amour», «Mon légionnaire», «La Foule» edo «Milord», mundu osoan ezagunak direnak. Piafek konpositore asko inspiratu zituen eta nazioartean ospea lortu zuten artista gazteen mentorea izan zen. Édith Piaf zinemako eta antzerkiko aktore gisa ere nabarmendu zen, film eta antzezlan askotan parte hartuz. 1950eko hamarkadan, Édith, herrialde askotan ospetsua, Parisko ikono bihurtu zen. 1956an, New Yorkeko Carnegie Hall-en eskaini zuen ekitaldian, Ipar Amerikako ikusleek izen ona eman zioten eta hau dela-eta, sarritan itzuli da bertara.
John Coltrane (1926-1967), jazz musikari estatubatuarra, saxofonista tenorra eta saxo soprano jotzailea izan zen, eta, noizbehinka, saxo altudun eta txirula jotzailea; jazzaren historiako musikari garrantzitsu eta eragingarrienetako bat da, beste artista batzuen parean, hala nola Louis Armstrong, Duke Ellington, Charlie Parker eta Miles Davis. Bigarren aldiz, Alice Coltrane (1937-2007) jazz pianistarekin ezkondu zen. Bere ibilbide musikala etengabeko sormenak markatu zuen eta beti abangoardiaren barruan, bop ondorengo jazz estilo nagusiak hartzen ditu: hard bop, free jazz eta jazz modala. Coltraneren lanek lotura kontzientea dute beltzen eskubide zibilen aldeko borrokarekin eta, askotan, bere maisulana den A Love Supreme lanean ikus daiteke.
Sade Nigeriako abeslari eta konpositorea da, britainiar nazionalitatea duena. Ama britainiarra eta aita nigeriarra izanik, lau urte zituela amarekin Ingalaterrara joan zen bizitzera, ama senarrarengandik banandu zenean. Nerabezaroan Nina Simone, Peggy Lee eta Astrud Gilbertoren diskoak entzuten zituen etengabe. Garai hartan ez zuen oraindik kantatzea pentsatzen, Saint Martingo fakultatean moda ikastea baizik; eta fakultateko lagun zahar pare batek "kantari bat aurkitu behar dutela" aipatu eta talde bat sortzen dutenean bakarrik erabakitzen du bere burua kantari gisa aurkeztea. Denbora gutxian Time aldizkariaren azalean agertu diren artista bakanetakoa izatera igaro zen. 2002an, Britainiar Inperioaren Ordenan sartu zen, bere lorpen artistikoengatik eta gizarteari eusten dioten balioen defentsagatik.
Alberto Cortez (1940-2019), La Pampan jaiotako kantautore argentinarra izan zen. Umetan piano klaseak jaso zituen, musikarekiko eta, bereziki, pianoarekiko atxikimendua sortuko ziotenak, bere emanaldi publikoetan lagun izango zituenak. 1960an, soldadutza saihesteko, Espainiara joan zen, eta Madrilgo La Zarzuela Antzokian aritu zen lehen aldiz. Facundo Cabralen lagun handia izan zen, eta behin baino gehiagotan aritu zen berarekin. Lau disko grabatu zituen eta bira arrakastatsuak egin zituen Latinoamerikan zehar. Mª Dolores Pradera, Mercedes Sosa, Joan Manuel Serrat eta beste artista ospetsu batzuekin ere kolaboratu zuen. Mostolesen hil zen, Madrilen, 79 urte zituela.
Bideo bereziei buruzko iradokizunak
La Péri, Paul Dukas frantziar konpositorearen musikarekin egindako ekitaldi bateko balleta da, jatorriz Ivan Clustinek koreografiatua eta 1912an Parisen estreinatua. Iskender-ek (Alejandro Magnoren izena persieraz) hilezkortasunaren sekretua aurkitu nahi duen bitartean, Peri bat aurkitzen du (persiar mitologiako jainkosa, maitagarrien modukoa). Izan ere, bere gaztaroko egunen amaieran, eta Magoen izarra desagertu egin zela egiaztatu ondoren, Iskender, Iran osoan zehar doa Hilezintasunaren Lorearen bila. Hiru urteko bilaketaren ondoren, Iskenderrek Peri bat aurkitzen du, Hilezkortasunaren Lorea daramana, eta lo dagoen bitartean lapurtzen dio. Bere musikaren estiloa harmonia tonal erromantikoaren eta inpresionismotik gertu dauden orkestrazio-tekniken arteko nahasketa gisa deskriba daiteke.
Fancy Free, Jerome Robbinsen ballet bat da, Leonard Bernsteinen partiturarekin, Oliver Smithen eszenografiarekin, Kermit Loveren jantziekin eta Ronald Batesen argiztapenarekin. Estreinaldia 1944ko apirilaren 18an izan zen New Yorkeko Metropolitan Opera House zaharrean. Fancy Free musikal arrakastatsu baterako inspirazioa izan zen, On the Town, eta partituraren zati bat Alfred Hitchcocken Atzeko leihoa antzezlanaren hasierako eszenetan ere erabili zen. Eszena New York hiriko taberna batean eta kanpoko espaloian gertatzen da, gerra garaian. Aske dauden hiru marinel zaratatsu iristen dira, kopa bat hartzen dute (horietako bik hirugarrenari iruzur egiten diote ordain dezan) eta kanpora joaten dira emakumeen konpainia bila, era askotako gorabeherak sortuz.
New York City Balletak interpretatzen du.
Ijito-dantza, ijito izeneko herri baten adierazpena da, historialarientzat ezezaguna delarik herri honen jatorria. Nortzuk dira ijitoak? Teoria onartuena da, ijito-herria Indiako iparraldean jatorria duen tribu-multzo bat zela, hainbat bidetatik eta aldi desberdinetan migratu zuena Turkiara iritsi arte, non bi migrazio-korrontetan banatu ziren, batzuk Europarantz (Espainiarantz), eta beste batzuk Magrebetik Andaluziaraino. Garai horretan, ijito-dantzak sortzen joan ziren migrazio-prozesu osoan. Askoz geroago iritsi zen Latinoamerikara, geroagoko migrazio batean. Oro har, ijitoen dantza Ekialdeko Europakoarekin edo flamenkoarekin lotzen da, baina ijitoen beste dantza asko daude Turkian, Errusian (Balkanak), Mazedonian eta baita Arabiar Herrialdeetan ere.
Ezaugarriak. Indiako iparraldean duela jatorria kontuan hartzen badugu, Kathak dantzaren zati bat (mongoliar aldikoa) eta Kalbelia dantzaren zati bat (suge xarmangarriena) ditu, oinak biratuz, oinutsikako zapateatzearen antzeko dantza bat izanik. Beste berezitasun bat musikaren adierazkortasuna izan liteke: erritmikoki lan egiten dute sinkoparekin, zapateatzearekin, palmeoarekin eta gorputz-perkusioarekin, flamenkora ere eramaten den zerbait. (Gabriel Vaudagna Arangoren artikuluaren laburpena Balletin Dance aldizkaritik jasoa).
Ástor Piazzolla (1921 – 1992) Mar de Platan jaio zen, Argentinan; hiru urte zituela, familiarekin New Yorkera joan zen bizitzera, eta hamahiru urte zituela, Carlos Gardel ezagutu zuen. Argentinara itzultzean, sei urtez Ginasteraren eskolak jasotzen ditu, Cafe Germinalera maiz joaten den bitartean; bertan, tango-musika eguneroko ogia zen. Hainbat taldetakoa da, eta puristek “tango-hilketa” gisa hartu zituzten beren berrikuntzak. Pesimismo pixka batekin Parisa joan zen, eta Nadia Boulangerrekin harremanetan jarri zen. Hark bere buruan sinetsarazi zion eta tangoa musika klasikoarekin konjuntzioan egon zitekeela. Buenos Airesera itzuli zen eta 1973an bihotzekoa izan zuen lan larregi izatearren; hala eta guztiz ere, bere konposizio eta grabazioekin jarraitu zuen, 1990ean Parisen gaindituko ez zuen tronbosia izan zuen arte.
Gaurkoan, Piazzola maisu handi honek, bandoneoiaz hitz egiten digu.
Umeentzako musikari buruzko iradokizunak
Testu hauek egiteko Wikipediako hainbat artikulu erabili dira.
Videomusicalis-eko testuak, euskaraz, gaztelaniaz eta ingelesez eginda daude.
